Sa limba de su famine? S’italianu!

Femu annus circhendi sa manera de nai ca sa lingua sarda si serbit a innantis de totu po fai guadangiai dinai a is sardus e immoi mi parit ca nci seu arrenesciu a dd’agatai.
Forsis apu sceti torrau a scoberri s’America, ma mi parit ca su discursu miu bessat prus craru. Eja, cun Google Earth dd’apu fatu! (scarrigai-si-ddu: http://earth.google.com/).
Provai bos-atrus puru a fai custu giogu:
clicai a pitzus de s’Olanda. Candu s’Olanda si bit totu, de Groninga (in su Nord) a Maastricht (in su Sud), e fait a distinghi is logus diversus, clicai a pitzus de unu puntu in mesu de Leida (“Leiden” in olandesu, ma bessit su nomini in italianu puru) e Utrecht.
Su centru economicu e curturali de s’Olanda est prus o mancu sa zona serrada tra Amsterdam, Rotterdam e Utrecht e su puntu chi eis clicau bos-atrus est prus o mancu su centru de s’Olanda chi contat. Sa parti prus manna de is Olandesus bivint in cussa zona e sa parti prus manna de su dinai ddu guadangiant innias.
Immoi clicai po si ndi stesiai de terra e firmai-si candu s’Olanda si bit totu: torra de Groninga a Maastricht.
E immoi clicai po si nci acostai a terra e castiai calis funt is provincias chi sparessint a primas: sa de Groningen e su Limburgu (cabu-de-logu: Maastricht).
Sa provincia de Groningen e su Limburgu funt is provincias prus pobiras de s’Olanda. Spantu?
Non funt a su livellu nostru—in Europa non est facili—ma ge si difendint: disocupaus medas e genti meda chi si ndi andat a bivi in sa parti arrica de s’Olanda.
Sa cosa chi fait spantai de prus est su Limburgu. Maastricht est giustu-giustu a metadi de strada tra Eindhoven (sa sea de sa Philips: km 66), Brusselas (km 89), Colonia (km 88), sa
lacana de sa Francia (km 99) e su Lussemburgu (km 85): prus pagu de centu chilometrus de donniunu de custus logus.
Maastricht est su biddiu de s’Europa nord-ocidentali e sa Ruhr (su centru industriali storicu de sa Germania) est a una pariga de chilometrus de su Limburgu, ma su Limburgu po s’Olanda est periferia e est pobiru: Amsterdam est a 170 chilometrus e s’Olanda in totu est longa 300 chilometrus giustus.
Prus a innantis apu a acrarai ca su chi contant non funt is baloris assolutus, ma is baloris percepius: bista de Amsterdam, Maastricht est sa periferia estrema.
E—intendei, intendei!—in Amsterdam a su Limburgu ddu tzerriant “Limbabwe”, comenti in Iglesias a Giba dda tzerriant “Gibuti” …
Insomma, is mecanismus universalis chi bessint a pillu in sa relata tra centru e periferia ddus agataus innoi puru.
De candu ant serrau is mineras de carboni, a sa fini de is annus sessanta, s’economia de su Limburgu s’est prus o mancu firmada: is Gresientis ge m’ant a cumprendi beni.
Chi non eis cumprendiu ancora aundi seu parendi, torraus a fai su propriu giogu cun sa Sardinnia, ma, a innantis de clicai a pitzus de sa terra nostra, clicai a pitzus de Milanu e torrai a fai sa propriu cosa.
Clicai po si ndi stesiai e firmai-si candu si bint giustu-giustu Roma in su Sud e Francu-forti in su Nord. Roma est a 455 chilometrus e Francu-forti a 493; Parigi est a 653 chilometrus e Budapest a 753; Barcellona est a 690 chilometrus e Praga a 622 chilometrus. Roma est apenas in foras de sa carta.
Sa Sardinnia non si biri e ni-mancu s’Italia prus in basciu de Roma.
Milanu est su centru economicu de s’Italia.
Sa Sardigna est pobira e aici e totu s’Italia prus in basciu de Roma.
Ma non passeas ancora a sa Sardinnia. Immoi torrai a fai su giogu clichendi a pitzus de Roma.
Stesiai-si-ndi fintzas a candu si bit totu sa Sicilia.
Su chi ndi bessit est sa carta de s’Italia chi seus abituaus a biri.
Sa Sardinnia est ingudenis in foras, in unu furrungoni in mesu de mari, atesu de su centru de s’Italia e sa Sardinnia est una terra ancora pobira.
Ma immoi—e fiat ora!—clicai a pitzus de sa Sardinnia. Candu est centrada, torrai-si-ndi a stesiai de terra fintzas a candu si bit Parigi.
Immoi sa Sardinnia est in mesu a su Mediterraneu ocidentali cun Terra-noa a 217 chilometrus de Civitavecchia, Casteddu a 248 chilometrus de Tunis e a 569 chilometrus de Algeri e Portu-turres a 529 chilometrus de Barcellona, a 364 chilometrus de Marsiglia e a 384 de Genova.
Sardinnia e Corsica impari funt su ponti naturali tra s’oru a tramuntana de su Mediterraneu e cussu in su Sud. E puru tra s’oru ocidentali e s’Italia.
Comenti mai custu centru naturali non s’est furriau a centru economicu che Roma e Milanu? Comenti mai Sardinnia e Limburgu non arrenescint a essi su centru de su mundu issoru e parint logus cundennaus a abarrai periferia de unu stadu-natzioni?
S’arrespusta intrea a custa pregunta iat a prenni una pariga de libbrerias, ma un’arrespustedda modesta s’agatat giai in su fatu chi, si non mi sballiu, seu su primu chi at fatu custa pregunta: poita est ca non seus su centru de su mundu nostru?
Custa pregunta “post-moderna” si podit fai immoi—e dda potzu fai deu, poita ca deu mi ndi seu acatau de diora, bivendi in Olanda de 20 annus, ca Roma (o Milanu) non est su centru de su mundu—gratzias a Google Earth.
Custa pregunta non iat fatu a dda fai in is tempus scurigosus de s’edadi “moderna” e de is mesus de comunicatzioni dipendentis de un’unica lingua “natzionali”, cuntrollaus de is centrus de poderi politicu e/o economicu e cuntrollaus—prus che a totu—de su dilliriu modernista/statalista de is “concas nobbilis”.
Google Earth est un’esempru e puru sa metafora intrea de comenti est cambiau su mundu cun sa tecnologia informatica.
Immoi si podeus fai sa carta geografica chi boleus nos. Su tempus de s’Atlante Geografico De Agostini—a marolla centralista—est acabbau. Immoi donniunu si fait s’Atlante chi bolit, furriendi a centru de su mundu su chi bolit: sa terra est torra tunda!
Duncas immoi podeus biri ca su chi at furriau sa Sardinnia a periferia non est sa Geografia, ma sa Storia.
Ligeis-si (o torrai-si a ligi) “Pistole, germi e acciaio” de Jared Diamond (1997): est unu studiu post-marxista de sa relata tra geografia, economia e storia.
Sa Geografia s’at postu in mesu a unu de is logus prus arricus de curtura—e de dinai!—de su mundu: su biddiu de su mundu!
Beh, insomma, unu de is biddius de su mundu …
Est sa Storia chi s’at furriau a stampu de culu de mundu.
Su storicu francesu Michel Mollat du Jourdin at scritu in su 1993: “Superfici e distanze [nel Mediterraneo] non sono però significanti, perché chi vola a grande altezza al di sopra della Sardegna meridionale, può vedere contemporaneamente il Golfo di Cagliari, distinguere vagamente la Sicilia e in lontananza la catena montuosa della Calabria […] che traccia una linea tra l’Europa e l’Africa.” Non at nau nudda de sa Tunisia, ca est prus acanta meda.
Depiat essi setziu a s’atra parti de s’aereu: Google Earth est mellus de s’aereu…
Duncas non ddoi at nudda de naturali in sa perifericidadi nostra. Est totu cosa chi ant fatu is ominis e su chi ant fatu is ominis atrus ominis nde ddu podint torrai a sciusciai.
Bellu a bellu s’apu a ammostrai ca su chi depit cambiai est sceti sa manera nostra de castiai su mundu. Torrendi a sa metafora de Google Earth: totu dipendit de su logu aundi unu clicat e de cantu ti ndi stesiat de terra.
E su mari? Scadesciu mi ndi seu? Non est su mari chi si pratzit, chi si isulat de su restu de su mundu?
Pensu chi sceti unu sardu potzat fai una pregunta de aici. Is atrus bint su mari—e su Mediterraneu prus che a totu—prus a prestu che una cosa chi aunit.
Funt is sardus chi, a unu certu puntu in su mesu-evu, ant furriau is palas a su mari, ma po is atrus populus is cosas ant sighiu comenti fiant sempri stetias: “Fino alla fine del medioevo e forse anche oltre, il dialogo tra l’Europa e il Mediterraneo è proseguito più o meno nelle stesse circostanze che nell’antichità. Il mare interno esercitava la sua funzione regolatrice come un polmone in un organismo umano; l’aria dall’Oriente portava l’alito dello spirito e le attività sul mare sorreggevano la funzione di nutrimento delle correnti commerciali.” (Michel Mollat du Jourdin, 1993)
Sa funtzioni de su Mediterraneu est cambiada meda cun sa scoberta de s’America, ma custu est un’atru contu.
Sa cosa de importu mannu po nos est su fatu ca, a unu certu puntu de sa storia issoru, is sardus si funt arretiraus de su mari. Arrexonendi torra aintru de sa metafora de Google Earth, is sardus si nci funt acostaus tropu a terra. Po issus, totu su mundu a giru de sa Sardinnia est sparessiu. Su mari puru est sparessiu. Is sardus ant clicau a pitzus de bidda issoru e ant perdiu su cuntatu cun su mundu a foras de sa bidda: non nci funt prus arrenescius a si ndi stesiai de terra e a sa fini si ndi funt fintzas scadescius ca esistiat unu mundu prus mannu de bidda issoru.
No est sa Sardinnia sceti chi s’est furriada de aderus a isula, ma donnia bidda sarda s’est furriada a Isula (Le Lannou 1979, Pira 1978). E est incumentzau intzandus su tempus tristu de is “pocos, locos y mal unidos”.
Duncas, non est stetiu su mari a isolai is sardus, ma is sardus e totu propriu candu de su mari si ndi funt stesiaus.
De custu isolamentu is sardus ndi funt bessius—is chi ndi funt bessius—in sa metadi de custu seculu passau, candu unus cantus fatoris ddus ant custrintus a si furriai a “Italianus” e a castiai, mancai abarrendi setzius in cucuru a su monti de bidda, “oltre il Tirreno”.
A aguantai oberta sa genna tra sa Sardinnia e su mundu—su mundu allenu de is poderis colonialis diversus chi si funt sighius in is seculus—nci fiant abarraus sceti is portus de Casteddu e de S’Alighera, e a pustis is de Carloforte, Portu-turres e Terranoa.
Cussus portus funt sempri serbius a is atrus, non a is sardus. E immoi puru, a chini serbint, prus-che-a-totu, is navis chi partint de is portus nostrus. A is sardus? E intzandus poita est ca sa sea de sa Tirrenia non est in Sardinnia?
In pratica, navis e aereus portant a unu logu sceti e ndi benint de unu logu sceti: s’Italia, cussu centru chi si cundennat a essi sempri periferia, comenti chi totus is atrus logus a giru de nos non esistessint.
Candu ndi bessint de bidda issoru, is sardus funt custrintus a andai a cussu logu sceti. Aundi totu bolis andai, tocat a passai de s’Italia. A-su-mancu, aici fiat fintzas a pagu tempus fait, ma
aici est ancora po sa prus parti de is sardus. Cantu si costat custu? Meda, comenti eus a biri subbitu: dinai meda!
Acataus si ndi seis ca costat de prus a bolai de Casteddu a Roma, chi no de S’Alighera a Barcellona? E totu s’atru?
Anticipendi is congruus, nau immoi giai ca est ora de ndi bessiri de biddas nostras e de imperai is (aereo)portus nostrus po andai aundi si cumbenit de prus, po ndi pigai de is atrus logus su chi si serbit—paghendi s’arrobba a pretzius de mercau—e po ndi torrai a domu nostra carrigus de robba allena sceberada de nos e totu. E po bendi s’arrobba nostra aundi cumbenit de prus.
Apu nau ca Google Earth est una metafora: sa metafora de sa curtura.
Sa curtura est cussa cosa ca ti permitit de donai unu sensu a sa realidadi. Non funt is ogus s’organu chi ti fait a biri. Is ogus bint sceti mancias de colori.
Est sa curtura chi donat unu sinnificau a cussus coloris e, po definizioni, sa curtura non est neutrali.
Medas—Medas!—annus s’ant fatu crei ca nos femus inniorantis e ca sa “Cultura”—sa curtura modernista/statalista—fiat neutrali: “Cultura” tout court. Sonaus! Faulancius!
Est sa curtura sa chi ti fait castiai a una certa parti a su postu de s’atra e, intzandus, su chi bis non dipendit de is ogus, ma de sa parti aundi castias.
Chi ses in Casteddu e castias faci a s’Italia, sa Tunisia, s’Algeria, sa Francia e sa Spannia non ddas bis. Mancai siant prus acanta, non ddas bis.
Chi unu pensat a sa Sardinnia che periferia de s’Italia, non si nd’acatat ca sa Sardinnia est in mesu a su Mediterraneu ocidentali.
E sa propriu cosa dda fait unu chi si pensat ca bidda sua est sa Sardinnia: bidda sua est su biddiu de su mundu e, in su propriu momentu periferia de Milanu. E non si nd’acatat ca sa terra nostra est in mesu a unu mari prenu de arrichesa e de civilidadi.
A chini ddi cumbenit de prus ca is sardus castint sceti faci a s’Italia e/o chi si pensint ca bidda issoru est totu su mundu?
A cantu si dd’iant a pagai sa canciofa—sa mellus canciofa de su mundu!—in Barcellona o in Parigi? E cantu costat sa cosa importada de Milanu, a dda importai dereta de Barcellona o de Marsillia? Ni-mancu ddu scieus. Però scieus ca su trasportu iat a depi costai prus pagu, poita ca Barcellona e Marsillia funt prus acanta.
Poita est ca non importaus in Spannia/Catalunnia e Francia e/o esportaus a Spannia/Catalunnia e Francia a su mancu unu bellu pagu? Mancai seus totus in Europa…
Est sa lingua. Est sa curtura. Est sa mentalidadi. Est sa manera de castiai a su mundu…
Dipendit de is linguas chi non fueddaus: s’inglesu, su francesu, su spanniolu, su catalanu e su sardu…
Su sardu? Eja, s’unica lingua chi si podit fai cumprendi ca non seus periferia de s’Italia, ma centru de su Mediterraneu.
Pensu chi s’Olanda siat s’unicu logu in su mundu aundi in sa primu pagina de unu giornali fatzat a agatai unu titulu—piticu, ma in primu pagina—che custu: “Perdiu custu tanti de miliardus, curpa de su francesu”. Immoi funt una bella pariga de annus chi dd’apu biu e non m’arregordu su tanti de is miliardus. S’articulu fiat unu murrungiu contras a su fatu ca in Olanda sempri prus pagu genti fueddát su francesu e custu cumportát su sminguamentu de su scambiu cummerciali cun sa Francia. A su costau de su murrungiu ddoi fiat un’analis de cantu podiat cresci su traficu de s’arrobba tra Francia e Olanda, chi is Olandesus—e, donai atentzioni, non is Francesus!— iant connotu sa lingua de su partner cummerciali issoru. Est unu cliché ca is Olandesus funt cummerciantis e affaristas. Ma est una beridadi puru.
Un’atru cliché est ca is Olandesus funt realistas. Custu—a-su-mancu—est su chi is Olandesus si creint de essi. Is Olandesus funt traficonis e traficantis: in su bonu e in su malu. Funt seculus trafichendi cun totus is paisus prus mannus e fortis de s’Europa. E nci funt arrenescius a aguantai s’identidadi issoru e a essi unu de is paisus prus arricus de su mundu, mancai siant strecaus tra Francia, Inghilterra e Germania: o forsis propriu po cussu! Cuss’articulu chi apu citau est un’esempru bellu siat de affarismu siat de realismu: un’Olandesu ni-mancu nci pensat ca iant a podi essi is Francesus a imparai sa lingua issoru, mancai is Francesus puru nc’iant a guadangiai. Is Olandesus scint beni ca funt unu paisu piticu e ca fueddant una lingua pagu importanti—realistas ge ddu funt!—ma scint puru ca chi tui cumprendis a un’atru mellus de cantu s’atru cumprendat a tui—sa lingua!—est prus facili meda a portai una tratativa cummerciali in unu terrinu prus a favori de tui e totu. Duncas funt issus chi depint imparai su Francesu. In Olanda, genti meda fueddat atras linguas: giai-giai totus fueddant s’inglesu. No ddu sciu immoi, ma unus dexi annus fait is Olandesus bendiant in Europa prus tomatas de totus is atrus produtoris. Sa tomata olandesa non balíat nudda—cosa fata a marolla, in serra e chentza de soli!—ma issus arrenescíant a dda bendi. Linguas e dinai… Immoi non s’eis prus a spantai sciendi ca, mancai Maastricht e Liegis (su cabu-de-logu de sa Wallonia) siant unus 25 chilometrus atesu s’una de s’atra, non ddoi at traficu cummerciali de importu e ni-mancu de personis tra custas duas citadis. Is de Maastricht non fueddant francesu e is Wallonis mai iant a imparai sa lingua “inferiori” de is Fiammingus. “Totu dinai perdiu” iant a nai in Amsterdam. Chi si poniant a imparai su francesu, is de su Limburgu iant essi prus arricus, ma issus non pensant de essi su biddiu de mundu—Amsterdam eja!—e castiant a su centru de s’Olanda a su postu de si castiai a giru.
Su traficu tra Olanda e Wallonia, chi esistit, passat de sa Fiandra, aundi fueddant Olandesu e Francesu: totu dinai perdiu po is de su Limburgu. Linguas, mentalidadi, dinai … Cun sa mentalidadi giusta, su fatu de fueddai una lingua pagu importanti si furriat a unu vantagiu: unu cumprendit subbitu ca ddi tocat a imparai atras linguas.
Apu nau a ddas imparai, non a ddas studiai: is Olandesus is atras linguas ddas imparant de aderus. In Italia s’inglesu ddu studiant totus, ma nisciunus dd’imparat! E intzandus, a su postu de nci fuliai 30 milionis de francus nous po comperai su cursu de inglesu de sa BBC e donai s’incarrigu a is televisionis privadas sardas a ddu trasmiti, sa RAS iat fatu mellus a spendi unu milioni sceti po fai unu studiu po cumprendi comenti mai in Olanda (e in Scandinavia) s’inglesu dd’imparant de aderus, e in Italia no.
E is atrus 29 milionis ddus iat spendius po su sardu.
Ma, e ddoi torru, po fai una cosa de aici tocat puru a sciri ca s’Italia non est su mundu e ca non est s’Inglesu ca est malu a imparai, ma is Italianus chi funt malus a cumprendi.
Su sardu si serbit po cumprendi cali est su postu nostru in su mundu: lingua/curtura/terra pitica cundennada a si castiai a giru.
Sa lingua est su coru de una curtura e sa curtura est cussa cosa chi ti narat aundi depis castiai in su mundu.
Non seus su stampu de su culu de s’Italia: balla ca no!
Seus su centru de su Mediterraneu ocidentali! Seus una regioni autonoma a statutu speciali!
Teneus unu spatziu nostru—e nostru ebbia—e est su doveriu nostru a ddu prenni.
Tocat a dda fai bivi de aderus custa autonomia nostra.
E s’unica autonomia chi contat est s’autonomia curturali e economica.
Su sardu serbit a educai una classi dirigenti sarda chi si scipiat castiai a giru, a su postu de castiai sceti a una parti.
A pustis de Cartagine, Roma e Spannia, cun s’Europa sa Sardinnia est torrada a essi parti de un’Imperiu subranatzionali—zona de traficus e cummerciu internatzionalis—ma chini si nd’est acatau?
Ge si ndi funt acataus in Venetu e in Friuli, aundi si funt postus a trabballai po s’industria tedesca e ant furriau una zona de disterru in su logu prus arricu de s’Italia. Po s’Italia funt periferia—e po cussu fiant pobirus—ma ant cumprendiu ca fiant a metadi de strada tra Milanu e sa Baviera e duncas centru de cussa zona.
S’ecetzioni nostra a sa regula, Tiscali, fait a biri ca in su mundu nou de s’informatica sa sea de una multinatzionali podit essi in s’oru de Santa Igía.
E su meri de Tiscali est unu politicu-meri-de-siendas chi est fendi sa politica prus autonomistica de is urtimus 50 annus e est circhendi a su stadu italianu contus de su dinai ca si ndi furant. Ca si nci ant sempri furau. Meda nci boliat a ddu cumprendi is atrus?
Ma custu est su mundu nou de Google Earth…
Ita nau deu? Comenti at fatu nai Gratzia Deledda a unu personagiu suu: “Su mundu lu connosco e donzi cosa chi sutzedit, sutzedere depiat”.
E intzandus sardu siat! Sardu siat, lampu!
Ma su sardu chi si serbit non est cussu de bidda nostra. Su sardu de bidda nostra est sa lingua de sa Sardinnia chi iat furriau is palas a su mari.
Immoi si serbit unu sardu po ndi bessiri de bidda e girai su mundu mannu chi esistit a giru nostru: eja! Su mundu nou de Google Earth.
Cun sa LSC eus fatu unu passu mannu in cussa diretzioni. Immoi tocat a dd’ammilliorai e a dda ponni in pratica a sa manera giusta.
E tocat puru a ddi donai cambas po camminai e tempus.
Apu scritu in atru logu ca su chi serbit po ndi strantaxai sa curtura sarda est meda: su propriu tanti chi serbit po pesai unu fillu.
Serbint 20 annus de pianificatzioni linguistica e de imbistimentus.
Incumentzendi immoi, tra binti annus eus a tenni una classi dirigenti pronta a ghiai sa Sardinnia foras de su sutasvilipu.
Sinuncas eus a abarrai Italianus de seria C, vitimas cunsentzientis de su monolinguismu istericu de s’ereu de Mussolini, monolinguis in “italiano regionale di Sardegna”: sa lingua de su famini.
Ah, femu acanta de mi ndi scadesci: ma sempri—comenti mai at essi?—cun unu ministru tataresu in donnia guvernu italianu de cali-si-siat colori!

One Comment to “Sa limba de su famine? S’italianu!”

  1. Condivido largamente anche se un qualche determinismo geografico non lo escluderei, dal punto di vista storico almeno.
    Mi domando tuttavia perchè in un regime autoritario come quello franchista e in una Spagna democratica ma in via di sviluppo, le isole Baleari siano una delle regioni più ricche; e perfino le Canarie, lontanissime, hanno una crescita tumultuosa in termini economici e di popolazione residente!
    Perchè in Italia, in Sardegna che è regione autonoma, non ha funzionato e non funziona? Cosa manca? Ci manca?

Leave a comment